Muze op Maandag: een uurtje meer of minder

Foto: CityGypsy11
Bron: http://www.flickr.com/photos/25477528@N00/5181143856

Afgelopen zondagochtend ging de klok een uur vooruit. De zomertijd is ingetreden. Hoe klokte men in de oudheid? Muze op Maandag zoekt uit waar de klepel hangt.

Voor tijdmeting gebruikt men in de oudheid twee instrumenten. Het meest gangbare instrument is de zon. Om precies te zijn, de zonneklok ('polos') via de zonnewijzer ('gnomon'). Hiervoor is de dag verdeeld in twaalf eenheden, maar daarbij gaat men in het dagelijks leven aanvankelijk niet uit van een vaste eenheid. Een uur is een/ twaalfde deel van de lengte van het daglicht op die plaats. Men kijkt dus niet op een uurtje. De tijd meet je met de schaduw van een aanwijzer op een oppervlakte dat de seizoensuren aangaf.

Volgens de Griekse geschiedschrijver Herodotus werd de zonneklok en de dagindeling van twaalf eenheden in de zesde eeuw v. Chr. in Griekenland geïntroduceerd uit van oorsprong Babylonië. Vanaf de derde eeuw v. Chr. komt de zonneklok echt in opkomst vanwege wiskundige kennis over de schaalverdeling van de uren. Een andere populaire zonneklok uit de periode vóór de derde eeuw ben jezelf: de lengte van je eigen schaduw wordt gebruikt bij een grove schaduwtabel voor tijdsaanduiding. Zonneklokken om mee te nemen zijn er ook, aldus de Romeinse bouwkundige Vitruvius.

Het tweede instrument voor tijdsmeting is de waterklok ('kleps(h)ydra'). Deze klok wordt gebruikt om 's nachts de tijd te meten. De eerste berichten over deze klok in de oudheid dateren de klok in de zesde eeuw v. Chr. Vanaf de vijfde eeuw v. Chr. wordt de waterklok ook in de Atheense rechtbank geïntroduceerd om de spreektijd vast te leggen, waarbij de verdediging minder spreektijd krijgt toebedeeld dan de aanklager.

De tijd wordt gemeten aan de hand van de waterstroom uit een vat. De tijdsmeting is onbetrouwbaar vanwege de moeilijkheid een constante stroom van water te realiseren. Wie dit wel lukt, is Ktesibios. Hij komt in de derde eeuw v. Chr. met een nieuw ontwerp, dat wel een constante stroom van water garandeert. Het exacte ontwerp is niet bekend maar de klok werkte met een vlotter met tegengewichten, wijzers en zelfs geluidssignalen.

(Speur)neuzen in het verleden

Sinds twee weken kijk ik weer naar mijn favoriete detectiveserie. Elke aflevering heeft een andere speurneus in de hoofdrol. Moorden worden er niet gepleegd, maar veel belangrijke spelers van de bijrollen leven niet meer. En de detective gaat op zoek naar oude documenten in depots en magazijnen. Hoe deze detectiveserie heet? Verborgen Verleden.

De nieuwe serie van Verborgen Verleden is weer begonnen. Bekende Nederlanders gaan op zoek naar hun verleden. De deelnemer geeft zelf aan wat hij of zij te weten wil komen. Dat kan een speurtocht zijn naar verloren familielid tot aan het ontrafelen van een lang doorverteld familieverhaal.

Elke uitzending kijkt als een aflevering van een spannende detectiveserie. Het verhaal begint dichtbij: eigen herinneringen, plakboeken met foto's, verhalen die moeder of oud-tante zich nog weten te herinneren. En van daaruit start het onderzoek. Gelijk met het onderzoek wordt ook de geschiedenis van dat onderwerp of van die periode uitgelegd. Zo ontvouwt zich steeds verder het plot totdat voldoende bewijsmateriaal is gevonden.

Dit bewijsmateriaal in het genealogisch onderzoek kan leiden tot verrassende, positieve ontdekkingen en wendingen, maar ook tot ontgoocheling of zelfs teleurstelling. Je moet op alles voorbereid zijn als je een verhaal dat generaties lang binnen een familie is rondverteld en zo een eigen leven is gaan leiden, met feiten gaat staven.

Feiten, die eigenlijk voor het oprapen liggen. De documenten zijn er. Je hoeft ze 'alleen maar' te vinden. Dat laatste is, ondanks dat de digitalisering een enorme hulp is in dit onderzoek, niet even eenvoudig. Dat vraagt om een goede detective. Elke aflevering van Verborgen Verleden is een spannende onderzoek met zo'n detective.

Meer weten?

- morgen om 20.15 uur is Jetty Marthurin te gast

Muze op Maandag: over vriendschap

Rijk versierd middeleeuws handschrift van
Cicero, De Amicitia uit eind vijftiende eeuw
(foto en collectie Tresoar)

Het is de tweede week van de Boekenweek. Dit jaar is vriendschap het thema. Over vriendschap schreef men in de oudheid ook al. Muze op Maandag maakt vrienden met de bekendste tekst over vriendschap uit de oudheid.

Laelius of Over Vriendschap. Zo heet het boek dat de Romeinse staatsman, redenaar en filosoof Cicero over hetzelfde onderwerp geschreven heeft. Daarmee is Cicero niet de eerste die over vriendschap schrijft. In de Griekse oudheid is ook veel over dit onderwerp geschreven, hoofdzakelijk vanuit de filosofische hoek, maar van die Griekse werken is maar weinig bewaard gebleven.

Een boek over vriendschap dat wel bewaard is gebleven, is het boek van Cicero uit 44 v. Chr. Cicero kent zijn Griekse collega-filosofen en heeft uit hun werk geput voor zijn eigen boek. In zijn werk laat Cicero Gaius Laelius aan het woord. Laelius vertelt over zijn vriendschap met de pas overleden Scipio Africanus of Scipio Minor waarbij hij wordt aangemoedigd door zijn gesprekspartners Quintus Mucius Scaevola en Gaius Fannius. De 'dialoog' speelt af in 129 v. Chr.

Het werk begint met een inleiding waarin Laelius zijn gevoelens voor de pas overleden Scipio Minor beschrijft. Vervolgens geeft Laelius een definitie van vriendschap en de oorsprong van vriendschap. Het grootste gedeelte van het boek bestaat uit concrete voorschriften over vriendschap.

Een definitie van vriendschap volgens Cicero:

Vriendschap is niets anders dan overeenstemming over alle dingen die met goden of mensen te maken hebben, plus liefde en genegenheid. Misschien met uitzondering van wijsheid hebben de onsterfelijke goden de mens niets mooiers gegeven. Sommigen geven de voorkeur aan rijkdom, anderen aan een goede gezondheid, aanmacht of publieke functies, en velen ook aan zinnelijk genot. Dat laatste is iets voor dieren; die eerder genoemde zaken zijn vergankelijk en onzeker, en niet zozeer in onze macht als wel onderhevig aan de grilligheid van het lot. Zij die in de deugd het hoogste goed zien hebben groot gelijk! Juist de deugd brengt vriendschap voort en houdt haar in stand. Zonder deugd kan er helemaal geen vriendschap bestaan.

(Cicero, Vriendschap, 20; vertaling: Rogier van der Wal (2012))

Meer weten?
- Cicero's De Amicitia in de vertaling van Rogier van der Wal is met het oog op de Boekenweek uitgebracht (met dank aan @DolleMens)
- voorpublicatie uit de bovengenoemde vertaling van Rogier van der Wal

We hebben gequizd (en getwizd)!

L.A. Buma-bokaal voor de beste
Kenner-van-de-Klassieken Noord-Nederland

Niet tussen 15.30 uur en 16.00 uur, maar pas om 16.40 uur konden wij de winnaar van de regionale voorronde van de Grote Ken-Je-Klassiekenquiz Noord-Nederland bekend maken. Emma Joppe, leerling van CS Vincent van Gogh (Assen), kende haar klassieken het best en werd de vierde winnaar van de L.A. Buma-bokaal (wisselbeker voor de school).

Vlak voor de finaleronde waren de punten van de schoolteams geteld. Leerlingen van de schoolteams van CS Vincent van Gogh (Assen), Chr. College Nassau Veluwe (Harderwijk) en Chr. Gym. Beyers Naudé (Leeuwarden) gaan door naar de finale op 20 april in Leiden.

Toen hadden we er in Tresoar een hele middag quizzen en twizzen op zitten. Met veel publiek, soms lastige vragen en druk overleg binnen de schoolteams over de antwoorden. Met volop nakijkwerk van de antwoordformulieren door de jury en lang wachten op de einduitslag. Met zelfs een spandoek om het eigen schoolteam aan te moedigen. En bovenal met de gymnasiumleerlingen die net als voorgaande jaren veel weten over de Klassieke Oudheid.

De Grote Ken-Je-Klassiekentwiz hebben we ook gespeeld. Maaike van der Plas was de eerste inzender met vijf goede antwoorden. In de twiz was een foutje geslopen, maar uiteindelijk is het prima opgelost. Errare humanum est, om maar met Hieronymus (en Cicero) te spreken.

En nu? De finale. Dan strijden negen schoolteams uit de drie regionale voorrondes in de Tempelzaal van het Rijksmuseum van Oudheden tegen elkaar onder leiding van quizmaster Anton van Hooff. Dat belooft wat!

We gaan quizzen (en twizzen)!

Dit weekend is het zover. Dan vindt de regionale voorronde van de Grote Ken-Je-Klassiekenquiz voor gymnasiasten plaats. Morgen in Museum Het Valkhof en in Tresoar, en zondag is het de beurt aan het Allard Pierson Museum. Ook spelen we morgen de quiz via Twitter (allemaal meedoen: win de vertaling van Vergilius, Aeneïs door Piet Schrijvers!).

De (landelijke) voorbereidingen zijn klaar. De vragen zijn bedacht, de regels zijn opgesteld, de brieven voor de winnende schoolteams zijn geschreven en de tweets van de klassiekentwiz staan klaar. De afzonderlijke partners zijn nog druk in de weer met de laatste voorbereidingen voor de regionale voorronde in de zaal. Doet de beamer het wel? Staan de tafels zo goed? Hebben we genoeg frisdrank in huis? En er is altijd nog het werk van dat laatste moment: typefout in de quiz hier, herformulering van een vraag daar.

Maar na al deze voorbereidingen kan ik niet wachten tot we de regionale voorronde hebben gespeeld. Wat Tresoar aangaat, morgenmiddag tussen 15.30 uur en 16.00 uur hebben we winnaars in Tresoar. En op Twitter. Laat maar komen: we gaan quizzen en twizzen!

Muze op Dinsdag: poëzie van Horatius (deel 2)

Landgoed van Horatius
(foto: sethschoen; bron: http://www.flickr.com/photos/sethschoen/2769009547)

De Muze van Dinsdag kiest vandaag voor poëzie van de Romeinse dichter Horartius. Horatius bezingt zijn voorkeur voor het eenvoudige leven op het landgoed bij Sabinum in de heuvels bij Tivoli dat hij dankzij zijn goede vriend en beschermer Maecenas kan leiden.

Uit bescheiden kannen krijg je
lichte zandwijn van Sabinum,
eigenhandig opgeborgen
en in een Griekse kruik verzegeld,
toen in het theater opklonk

het gejuich voor jou, Maecenas,
sieraad van Romeinse ridders,
toen voorvaderlijke oevers
en een speelse echotoon
van de Vaticaanse heuvel
het applaus voor jou weerkaatsten.

Caecuber en het sap van druiven,
geperst in Cales, drink je thuis maar;
ook de ranken uit Falernum
en de Formiaanse heuvels
mengen zich niet in mijn bekers.

(Horartius, Oden, 1, 20; vertaling: P. Schrijvers (2003))

Meer weten?
- het landgoed van Horatius is teruggevonden
- beluister het bovenstaande gedicht, in Latijn voorgedragen

Vissen met Herakles

Herakles in gevecht met de stier van Kreta
(collectie: Rijksmuseum van Oudheden (K1896/9.5)

Herakles, de sterkste held van alle helden, moest werken verrichten. In één dag reinigde Herakles de enorme stallen van koning Augias in Elis. Op Kreta ving hij de stier die Poseidon uit de zee had laten komen. En hij haalde de runderen van Geryoneus, een reus met drie hoofden en drie lichamen. Drie verhalen uit de twaalf werken van Herakles. Maar wat hebben deze drie verhalen met elkaar gemeen? Alle drie passen deze week bij #collectievissen op Twitter.

Collectievissen? Op Twitter? Het idee is simpel. Elke week verschijnt er op Twitter via het twittertrefwoord #collectievissen een nieuw thema. Het is de bedoeling om items bij dit thema te zoeken uit de collecties van cultureel erfgoedinstellingen.

Veel erfgoedinstellingen hebben hun collecties online staan. Dit geldt ook voor de organiserende partners van de Week van de Klassieken. Het Allard Pierson Museum, Museum Het Valkhof, Rijksmuseum van Oudheden en Tresoar hebben allemaal hun collecties in één of meerdere beeldbanken of catalogi online beschikbaar. In deze online collecties kun je proberen objecten, documenten, foto's of boeken te zoeken die aansluiten bij het thema. Heb je er een gevonden, dan plaats je de link naar je vondst op Twitter, voorzien van de twittertrefwoorden #collectievissen en ‘#hetwekelijksethema’.

De Week van de Klassieken heeft dit jaar voor het eerst een eigen Twitter: @WeekKlassieken. De volgers hebben het misschien al gemerkt, want ook de Week van de Klassieken doet mee met #collectievissen, tenminste, als het thema van #collectievissen ook raakvlakken toont met mythologie, het thema van de Week. Want dat is de overeenkomst met de drie hierboven genoemde werken van Herakles: zij combineren het thema van de Week met het thema van #collectievissen van deze week: vee.

Gooi ook een hengel uit in de collecties van de partners in de Week. En volg meteen ook @WeekKlassieken.

Allard Pierson Museum: beelddatabank
Museum Het Valkhof: zoeken in de collectie
Rijksmuseum van Oudheden: collectiezoeker
Tresoar: bibliotheekcatalogus

(dit blogbericht is eerder gepubliceerd op de website van de Week van de Klassieken)

Muze op Dinsdag: de oude tabletten van de keizer

Klik of tik op de foto voor een vergroting
(foto: Rama; bron: Wikimedia Commons)

Morgen presenteert Apple de nieuwste versie van hun tablet, de iPad. Tabletten, of liever gezegd, tabulae, hadden de Romeinen ook. De Muze van Dinsdag besteed aandacht aan bekende, Romeinse tabula: de Lyon Tabulae

Deze bronzen tabulae zijn in 1528 gevonden in Lyon. Op de twee tabletten staat een toespraak van keizer Claudius (geboren in Lyon; keizer 41 - 54 n. Chr.) voor de senaat. De tabletten zijn niet compleet. Zij worden nu bewaard in het Gallo-Romeins Museum in Lyon.

Claudius heeft de rede uitgesproken op verzoek van Gallische notabelen. Zij willen toegelaten worden tot de senatorenstand. Deze stand is de hoogste in de Romeinse standenmaatschappij van de keizertijd. Alleen leden van deze senatorenstand kunnen lid worden van de senaat en toegang krijgen tot bepaalde hoge functies. Natuurlijk heeft Claudius succes gehad met zijn pleidooi.

De tabletten vertellen ons over Claudius. Uit bronnen is bekend dat Claudius een grote, persoonlijke interesse in geschiedenis heeft gehad. Daarnaast staat Claudius erom bekend warrig te zijn, en onhandig. De Lyon Tabulae bevestigen dit beeld van de keizer. Claudius noemt uitgebreid voorbeelden uit het verleden om zijn eigen standpunt kracht bij te zetten. En de tekst staat bekend als warrig en omslachtig geformuleerd.

De tabletten zijn ook in een ander opzicht interessant. De toespraak van Claudius is namelijk niet alleen in deze inscriptie overgeleverd maar ook via een passage bij de Romeinse geschiedschrijver Tacitus. Tacitus heeft zijn versie van de toespraak vijftig jaar na het uitspreken van de rede door Claudius op papier gezet. Met de tabletten is het mogelijk over de schouders van Tacitus mee te kijken.

Bij een vergelijking valt op dat Tacitus de rede op inhoud waarheidsgetrouw weergeeft. Maar op gebied van stijl is er wel een verschil. De versie van Tacitus is veel gestileerder dan de oorspronkelijke versie van Claudius. Maar dat maakt de versie van Tacitus niet 'beter'. Het is, in de woorden van prof. dr. M.A. Wes, 'typisch Claudius: hij is handig in zijn onhandigheid en onhandig in zijn handigheid'.

Tot slot, een fragment uit de Lyon Tabula

Het getuigde bepaald van vernieuwing dat mijn oudoom, de tot God verheven Augustus, en mijn oom Tiberius Caesar, wilden dat de gehele bloem overal van de kolonies en de geromaniseerde steden, de bloem dus van de goeden en de rijken, in deze senaat was opgenomen. Maar wat zullen we nu hebben? Is een senator uit Italië dan niet beter dan één uit de provincie? Wanneer ik zover zal zijn dat ik voor dit onderdeel van mijn werk als censor u om uw instemming zal vragen, zal ik u met de feiten aantonen hoe ik daarover denk. Maar ook provinciebewoners mogen naar mijn mening niet afgewezen worden, mits zij tenminste een sieraad kunnen zijn voor de senaat.

(Lyon Tabula, Claudii Caesaris Oratio (CIL XIII, 1668); vertaling: M.A. Wes (1975))

Win een wisselbokaal

Detail uit het testament van L.A. Buma met onderaan 'Buma Bibliotheek' (collectie Tresoar)
(klik of tik op de foto voor een vergroting)

Vanaf 2009 wordt jaarlijks de L.A. Buma-bokaal uitgereikt voor de beste kenner van de klassieken in Noord-Nederland.

Dit las ik tot mijn verrassing een paar maanden geleden terug in de Wikipedia in het lemma over Lieuwe Annes Buma. Vanaf de eerste landelijke editie van de Grote Ken-Je-Klassiekenquiz voor gymnasiasten in 2009 graveren wij in Tresoar de naam van de winnaar van de regionale voorronde Noord-Nederland in de L.A. Buma-bokaal.

Lieuwe Annes Buma (1796 - 1876) was een Friese classicus. Hij heeft zijn leven lang de klassieken bestudeerd. Als laatst levende erfde hij het volledige familiekapitaal. In zijn testament heeft Buma een legaat opgenomen van een bedrag van 100.000 gulden (omgerekend naar nu ongeveer 1.000.000 euro) voor de oprichting van “eene bibliotheek voor de Grieksche en Romeinsche taal- en letterkunde, die gevestigd zal zijn te Leeuwarden, en de naam zal dragen van Buma Bibliotheek”. De provincie Friesland accepteerde het legaat en richtte de Buma Bibliotheek op. Nu is de Buma Bibliotheek een deelcollectie van Tresoar.

Drie namen hebben we al staan in de L.A. Buma-bokaal. Over tweeënhalve week komt er weer een naam bij. Want dan vindt de regionale voorronde weer plaats. Elk jaar krijg ik de vraag wie de vragen voor de quiz verzint. Dat doen de vier organiserende partners van de Week van de Klassieken samen. En elk jaar komt de vraag langs hoe wij toch steeds weer nieuwe vragen weten te verzinnen. Maar ook dat is geen probleem. Als we de oudheid laten beginnen met Homerus in de achtste eeuw v. Chr. en we gaan door tot aan de val van het West-Romeinse Rijk in 476 n. Chr. hebben we dertien eeuwen oudheid tot onze beschikking. En dat is meer dan genoeg voor quizvragen tot en met de finale aan toe.

Maar zover is het nog niet. Eerst de regionale voorrondes op 17 en 18 maart. We kunnen nog schoolteams gebruiken. Geef uw schoolteam op, uiterlijk 5 maart, via info@tresoar.nl (t.a.v. Ids de Jong). En bevindt uw school in de regio Noord-Nederland, misschien wint uw schoolteam de L.A. Buma-bokaal. En wellicht daarna ook in de nationale Grote Ken-Je-Klassiekenquiz-wisselbokaal. Meedoen dus!

(dit blogbericht is eerder gepubliceerd op de website van de Week van de Klassieken)