Muze op Maandag: op je 65ste met otium gaan?

De jonge Cicero (fresco uit 1464)
Foto: Wikimedia Commons

De pensioenen gaan op de schop en er wordt gediscussieerd over een pensioenakkoord. Gingen de Romeinen ook op hun vijfenzestigste met pensioen? Of op hun zevenenzestigste? Hadden zij wel een pensioen? Muze op Maandag trekt zich terug en wijdt zich aan zijn blog.

Gaius Modaal in ieder geval niet. Maar voor een rijke Romein was er wel een manier om je terug te trekken uit je actieve loopbaan. We noemen dit otium.

Het Latijnse woord otium staat voor een lastig begrip uit de Romeinse maatschappij. Het betekent zoiets als vrije tijd, maar ook de werkzaamheden in die vrije tijd. Tegenover otium staat negotium: het niet-otium (ne-g-otium). Je werk, zeg maar, of het Engelse business. Dit waren veelal werkzaamheden op het gebied van politiek, op het gebied van rechtspraak of militaire zaken, maar ook je zakelijke beslommeringen.

Een vorm van otium hield in de periode ná je actieve loopbaan. Je trok je dan terug. Het was mogelijk deze vrije tijd te besteden aan studie of aan cultuur. Een goed voorbeeld van iemand die zijn otium heel ernstig heeft opgevat, is de staatsman, redenaar en filosoof Marcus Tullius Cicero (106-43 v. Chr.). Na een actieve carrière in politiek en rechtspraak heeft hij zich vanaf 56 v. Chr. terug getrokken op zijn landgoed om zich toe te leggen op het schrijven van retorische en filosofische werken. Lang niet alle Romeinen hebben hun otium zo serieus opgevat als Cicero. Zelf schreef hij het volgende over otium:

Want wat is aangenamer dan een studieuze ambtloosheid [otio litterato], ik bedoel een vrije tijd die gewijd is aan werken waarin wij de oneindigheid van het heelal en de natuur leren kennen, en binnen deze wereld zelf de hemel, het aardrijk en de zeeën?

Dit bovenstaande voorbeeld van een Romeins otium was natuurlijk alleen weggelegd voor de rijke bovenlaag. Alleen dan was het voor je mogelijk om vrij te nemen. Voor de gemiddelde Romein was dit alles een brug te ver. Een sociaal vangnet zoals we dat nu hebben, was er niet. Sparen voor een (vervroegd) otium was er voor de doorsnee Romein niet bij. En bovendien, werkte je niet, dan had je ook geen inkomsten.

Otium was meer dan ons pensioen. Maar ging een Romein met zijn pensioen, dan ging hij met zijn otium.

(Cicero, Gesprekken in Tusculum, 5.105; vertaling: C. Verhoeven (1980))