Muze op Dinsdag: goddelijk vooruit kijken en terugblikken

Ianus bifrons in het Vaticaans Museum
Bron: Wikimedia Commons

Het eind van het jaar is de ideale tijd om eens terug te blikken op het afgelopen jaar en vooruit te kijken naar het nieuwe jaar. De Muze van Dinsdag besteed aandacht aan degene die dit kunstje als geen ander beheerste: Ianus.

Ianus was echt een Romeinse god. In tegenstelling tot andere goden uit het Romeinse pantheon kende Ianus geen Griekse tegenhanger. De oorsprong van zijn naam is onzeker. Zo probeerde Cicero (en ook andere) het met ire, het Latijnse werkwoord voor 'gaan'. Van oorsprong was Ianus een zonnegod.

Ianus was de god van de doorgangen, zowel openbaar als privé. Zo betekent ianua 'poort' en is een ianitor een 'portier'. In de iconografie wordt Ianus afgebeeld met twee gezichten (Ianus bifrons), een sleutel en een staf. Deze staf (of roede) (virga) gebruikten poortwachters om hen die geen toegang hadden, weg te jagen; de twee gezichten stelden Ianus in staat zowel het interieur als het exterieur van een huis te bewaken.

Als god van de doorgangen werd hij al gauw in verband gebracht met vertrek aan terugkomst. En zo is de stap klein naar Ianus, de god die vooruit en achteruit kijkt. Oud en Nieuw en Nieuwjaar waren hem wel toevertrouwd. Maar Ianus was meer dan de god van het vooruit en achteruit.  Hij was ook de god van het begin, de god die alles in gang brengt, ook ondernemingen van de mensen. En hier komt de oorsprong van Ianus als zonnengod om de hoek kijken. Ianus was de god van de goden (Ianus Pater). Als vader van de goden stond hij zelfs boven oppergod Jupiter. Hij werd vereerd op elke eerste dag van de maand en had dus zijn eigen maand, die Maart zou verdringen als de eerste maand van het jaar.

De cultus voor Ianus is ingesteld door Romulus (de eerste koning van Rome) of door Numa Pompilius (Romes tweede koning). Op het Forum Boarium stond zijn tempel. Het kende een poort, die open stond in tijden van oorlog en gesloten werd als de vrede was teruggekeerd. Slechts enkele keren waren de poorten gesloten, waaronder drie keer ten tijde van keizer Augustus.